Dijalog: Sanja Latinović – Selman Trtovac

Tokom pripreme izložbe “Dok nas smrt ne rastavi” Sanje Latinović i Selmana Trtovca u galeriji NGVU u Beogradu, autori su pristupili međusobnom dijalogu tokom kojeg su kroz svojevrsni proces samorefleksije i zajedničkog preispitivanja, razmenili zapažanja o aktuelnoj društvenoj situaciji, poziciji umetnika i umetnosti danas, te pitanjima međuljudskih odnosa, životnih puteva, straha i sukoba.

Razgovor između Sanje Latinović i Selmana Trtovca započeo je konstatacijom da „geneza zajedničkog umetničkog mišljenja” među njima traje deset i više godina. Ko prati rad ovih autora, može se prisetiti njihovih aktivnosti unutar umetničke grupe Treći Beograd, kao jedne od inovativnih snaga umetničke scene tokom 2009 – 2014. godine, koja je ne samo razvila prostor umetničkog delovanja na levoj, odnosno banatskoj obali Dunava, po čijem urbanističkom nazivu je nosila ime i otvorila ga za mnoge autore i autorke, već je uspostavila I koncept zadrugarskog rada i razmišljanja o umetnosti. Ostali su zabeleženi neki od njihovih grupnih radova, kao što su: Kolektivni san, Toplo mesto i Ručak na travi. Takođe su kroz forum Tranzitorne mreže (2011), održan u Salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, pokrenuli diskusiju o prevazilaženju jaza između teorije i prakse. Paralelno i nakon ovog iskustva, nastavili su sa aktivnostima okupljanja protagonista i združenog delovanja u okviru drugih projekata i inicijativa. Selman u okviru Galerije Menjačnica Goethe-Instituta u Beogradu (od 2015), te autorskih izložbi, među kojima su Unutrašnje migracije (2015 – 2016) i Nove tehnologije – Tehnologije mišljenja (2017), kao i aktivnosti na projektu Migranti mentalnih prostora (2016).

Sanja kroz razvijanje saradničkih projekata, kao što su performansi sa Rankom Đankovićem Movements: White (2012) i Ptica (2014), kao i ponovnim okupljanjima svojih koleginica i kolega iz vajarske klase sa studija u Beogradu u zajedničkim performansima i audio-vizuelnom portretu THAT WAS IT (2018), video radu koji kroz životne priče razotkriva poziciju umetnika nakon diplomiranja i ukazuje na devastirani status koji umetnost i umetnici imaju u Srbiji.

Poslednji Selmanov i Sanjin ko-kustoski projekat je Smrt umetnosti, živela umetnost!, Bijenale u Pančevu (2020), uz Ivanu Bašičević Antić i Stevana Vukovića. Potreba za dijalogom, partnerskim radom, otvorenom i slobodnom razmenom, naišla je na prirodnog saveznika u Novoj galeriji vizuelnih umetnosti u Beogradu. Neminovno se nametnuo koncept povezan sa aktuelnom društvenom situacijom i pozicijom umetnika, kao i mogućnostima rada koji Galerija pruža umetnicima kroz model otvorenih, privremenih ateljea i rezidencijalnih programa. Inicijativa za izložbu je zato potekla od potrebe da se prezentuje segment od velikog broja radova koje je Selman Trtovac realizovao u njihovom radnom prostoru, ali i od težnje da o tome ne progovara sâm, već kroz interakciju sa Sanjom Latinović, uvođenjem drugog važnog pogleda.

Pandemija korona virusa ukazala je na mogućnost iznenadne i neočekivane globalne promene, koja je učinila vidljivijim potisnute probleme prisutne u upravljanju, vrednosnom sistemu i odnosu moći kako u međunarodnim i lokalnim politikama, tako i u umetnosti i kulturi na koje su se ovi procesi direktno odrazili. Razlike u pozicijama, finansijskoj i institucionalnoj sigurnosti umetnosti u različitim društvenim sistemima postale su uočljivije, kao i stepen društvene osvešćenosti, solidarnosti i slobode. Nastupilo je doba fizičke zatvorenosti, izolovanosti i (ne)dostupnosti umetnosti, te pojačane digitalne komunikacije, kao i povratka na svakodnevicu, osnovne životne teme i probleme pojedinca, pitanje zdravlja, prirode i suživota sa sopstvenim okruženjem. Dok je marginalizacija nezavisne umetničke scene vidljivija u regionu tzv. Zapadnog Balkana, globalno je izražena pojačana politizacija, nezadovoljstvo i permanentna međusobna komparacija, te se čini, da su budući razvoj, povezivanje i očuvanje prostora kulture još neizvesniji.

Autori sagledavaju socijalne i psihološke promene koje je izazvala pandemija uvođenjem karantina, izlozacije i fizičke distance među ljudima, kao i sve izraženije digitalne pojavnosti koja zamenjuje realnu. Tokom više od godinu dana ova iznuđena situacija postepeno je dovela do izmenjenog stanja svesti i „straha od drugog čoveka koji se uvukao u podsvest bića”. Tema straha je postala odrednica izložbe snažno prisutna i u nazivu “Dok nas smrt ne rastavi”. Rečenici koja se izgovara na kraju obreda venčanja, doživotnog zaveta između partnera, amaneta dva ratna druga ili epitafa sa nadgrobnog spomenika, koja u sebi sadrži izvesni paradoks, upućuje na zajedništvo, ljubav i bliskost, ali istovremeno i na razdvojenost, distanciranje i smrt. Kontrast između „mračnog predskazanja i optimističnog iskaza” vidljiv u naslovu, uključuje pitanje dualiteta života i smrti kojim se bave autori izložbe. Da li se zbog straha od smrti pojačava želja za životom, da li je smrt potrebna i prirodna stvar, tačka kraja ili novi početak? Šta je zavet i koliko je povezan sa verom? Da li je ljudima potrebna vera, istovremeno se pitajući da li je ključno postojanje verskog subjekta. Autori razmatraju prisustvo i relativizaciju istine, fenomen verskog konteksta kroz lični i kolektivni narativ…

U nametnutom sistemu prekida bliskosti i neposredne razmene sa drugima prouzrokovane aktuelnom pandemijom, prisutne su različite pojedinačne sumnje i dileme. Selman Trtovac je smatrao da je važno uvođenje svakodnevne rutine, izlaska izvan ličnog prostora radi razmišljanja i procesa disciplinovanja sebe u kontinuiranom umetničkom radu. „Imao sam potrebu da puno više crtam”, navodi, što je rezultiralo stotinama crteža sa temama života, pokretačkog duha, samoće i nepoznatog (Život, Pokretački duh, Moćno mesto, Masovna samoća, Istraživanje nepoznatog, Košmar…). U pitanju je „način da kao pojedinac prevaziđem sopstvene strahove, da dovedem svoje telo i duh u jednu ravnotežu”, kao svojevrsni „predlog drugima kako da se suoče sa dramom u kojoj živimo”, ističe autor.

Selekcijom Selmanovih crteža za izložbu, dominira video-performans realizovan kao završni čin „procesa mišljenja o vremenu u kojem živimo i radimo”. Nazvan Duh tela, rad se sastoji od jednog velikog crteža i video rada realizovanog u saradnji sa Nebojšom Vasićem i Vesnom Grbom, a koji pokazuje proces nastanka crteža kada u totalnom mraku, samo uz svetlost iz čeone lampe, snažnim, brzim pokretima, crnim linijama ispunjava beli papir. „U pitanju je inicijalna aktivnost, početak procesa preobražaja, napora volje, odnosno početak vremenske linije koja bi trebala da se završi za godinu dana još jednim performansom i videom”, objašnjava autor. Kontekstualizacija linije, kao simboličke ideje i vodilje, predstavlja primarni deo umetničkog opusa Selmana Trtovca, kako u formalnom, vremenskom, tako i prostornom smislu. Element lične strategije, linija naglašava potragu za beskrajnim mogućnostima spoznaje istine u umetnosti, odnosno potrebe za proširivanjem sopstvenih saznanja i prirodi odnosa ka umetnosti i svetu koji ga okružuje.

Posmatramo li savremeno doba kao kompleksni proces promena izazvan korona krizom, uočavamo niz problema koji se usložnjavaju tokom vremena. Sanja Latinović analizira sve veću ugroženost stanja čoveka tokom ovih procesa, ne samo u fizičkom, već i u psihičkom smislu. Svakodnevno mediji podhranjuju strah surovim vestima, te se ohrabrenje ne vidi. Svesni smo da moramo da držimo odstojanje jedni od drugih. Sanja istražuje pojam distance, prostora koji postoji između ljudi, a koji je u različitim vremenima i kulturama uvek imao određena pravila i zakonitosti. Sada je nametnut svima. Kreirajući posebna pomagala, autorka zahteva od publike da budu na distanci tokom posmatranja izložbe, ali distanci koja istovremeno spaja. „To je distanca koja osvešćuje prisustvo drugog, a ne koja ga odcepljuje i produbljuje najdublji strah koji imamo”, govori, strah da je celo čovečanstvo na putu ka potpunom otuđenju. Sanja tematizuje strah, ali istovremeno ukazuje na važnost brige o drugom, na međusobnu povezanost i zajedništvo. Koncept rada obuhvata kretanje publike u parovima po prostoru tokom posmatranja izložbe, uz pomoć posebno kreiranih modula/objekata, što planira da dokumentuje video zapisom iz ptičje perspektive, kreirajući tako svojevrsni crtež oscilirajućih linija u prostoru.

Sanja Latinović i Selman Trtovac ispituju – da li je umetnost vid traganja za istinom, smislom, ljubavlju, put istrajnosti, posvećenosti ili je prostor slobode otvoren za eksperimente, procese, interakciju i zajedničko promišljanje… Analiziraju status umetnika u savremenom društvu I govore o vlastitom odnosu ka stvaralaštvu, kreativnosti i duhovnosti. Izložbom u NGVU nastavljaju svoju raniju umetničku praksu, ukazujući na aktuelni društveni kontekst, kao i promene koje je pandemijska kriza izazvala.

Sanja Kojić Mladenov, april 2021.