Jedan od pojmova koji se često koristi u analizi društvenih i političkih procesa na globalnom planu tokom druge dekade XXI veka jeste pojam populizma. Ovaj pojam je bio predmet međunarodnog istraživačkog projekta KOST akcija 1308: Populistička komunikacija u Evropi (COST Action IS 1308: Populist Political Communication in Europe), u kome je učestvovalo trideset fakulteta iz dvadesetak evropskih zemalja. Među njima je bio i Institut za pozorište, film i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu. Rezultati ovog istraživanja predstavljeni su u zborniku naslovljenom Mediji, kultura i umetnost u doba populizma, koji su uredile Mirjana Nikolić i Milena Dragićević Šešić, a 2018. godine zajednički objavili Fakultet dramskih umetnosti i izdavačka kuća Clio, kao i u zborniku na engleskom jeziku Situating Populist Politics: Arts and Media Nexus.

U ovaj zbornik, pored autorskih tekstova, uključen je i niz umetničkih radova koji se na različite načine bave populizmom u njegovom medijskom i kulturnom kontekstu. Među njima su, pored ostalih, radovi Ivana Grubanova, Tanje Ostojić, Milete Prodanovića, Saše Stojanovića, Branka Miliskovića, rumunskog umetnika Dana Perjovškog, austrijskog umetnika Kristofa Šlingenzifa, izraelske umetnice Jaela Bartane i drugih, kao i radovi dva umetnika koji su bili naši sagovornici – Zorana Naskovskog i Uroša Đurića.

Uroš Đurić je u zborniku Situating Populist Politics: Arts and Media Nexus zastupljen svojim Populističkim projektom koji je započeo krajem devedesetih godina, odnosno njegovim segmentom „Bog voli snove srpskih umetnika“, a Zoran Naskovski delegiranim performansom Apolo 9, u kome je pevačila Mašinka Lukić nakon trideset godina, u drugačijem kontekstu otpevala svoj proto turbo-folk hit, pesmu Obrena Pjevovića Apolo 9 ispred restorana “Mekdonalds” na Terazijama u Beogradu 1999. godine.

Populistički projekat

Krajem devedesetih godina prošlog veka Uroš Đurić je započeo svoj Populistički projekat, koji će u nekoliko narednih godina realizovati kroz cikluse „Bog voli snove srpskih umetnika“, „Celebrities“, „Hometown Boys“ i „Pioniri“. Cilj projekta bio je ukazivanje na veze i međuodnose između sistema zvezda i identiteta, na njihovo preplitanje i međusobnu relativizaciju.

Populizam je poslednji veliki ideološki projekat XX veka, smatra Đurić. On je preživeo takozvani „kraj istorije“ koji je stigao s krajem Hladnog rata i preuzimajući mnoge totalitarne matrice postao ključna ideologija današnjice. Kroz fudbal, rokenrol muziku, popularnu kulturu, tokom XX veka vođena je pervertirana borba nižih slojeva društva za njihovu emancipaciju, bilo da je reč o klasnoj, socijalnoj ili seksualnoj, da bi od ove borba na kraju ostala samo medijski posredovana ikonična predstava koja je ugrađena u ideološki koncept populizma koji danas petrifikuje socijalne i političke odnose moći.

Kako su kritičari već ukazali, u Đurićevom Populističkom projektu ulogu emancipatora, odnosno ključnog aktera, preuzima sam umetnik. On svojim radovima koji imaju autofetišistički karakter manipuliše željom malog čoveka da se, makar na trenutak, približi njemu naizgled nedostižnom svetu selebritija. „Biti blizak s velikim zvezdama sa TV ekrana univerzalna je (voajerska) potreba ljudi širom planete, a čin fotografisanja sa omiljenom zvezdom za mnoge neretko predstavlja i vrhunac njihovog društvenog postojanja“, konstatovao je Nebojša Milenković u monografiji Strategije ekscesa ili Ko se žuri uleti mu Đurić.

„Đurić se slikao kao igrač velikih evropskih fudbalskih timova, u društvu raznih javnih ličnosti, na naslovnoj strani imaginarnog časopisa pod nazivom Hometown Boys, ili u nizu najistaknutijih autora u domenu stvaranja i tumačenja umetnosti iz regiona koji je nekada nosio geopolitičku oznaku Istočna Evropa, a svi su oni bili prikazani kako ponosno nose crvenu pionirsku maramu, u pozi preuzetoj iz ikonografije socijalističkog realizma. Ovim projektom Uroš Đurić se suprotstavljao uglavnom stereotipnom društvenom i političkom, a ne više kunstistoričarskom uokviravanju njegovih dela.

Dok se većina levo orijentisanih teoretičara u Srbiji bavila pitanjem populizma u smislu njegove predodređenosti da služi desničarskoj ideologiji, on je pokazao da populizam nema unapred artikulisane društvene implikacije.

Njegov način artikulacije bio je ukorenjen u antagonističkom potencijalu svih popularnih interpelacija, povezujući njegov Populistički projekat sa nasleđem populističkog anarhizma, koje se u lokalnim okvirima pojavljivalo među običnim svetom kad god je lokalno stanovništvo trebalo da bude pretvoreno u pripadnike nacije, partije, itd. Umesto stvaranja prikaza svih nevidljivih delova društva unutar domena umetnosti, što je preovlađujuća paradigma društveno specifičnih dela, on je zašao neposredno u populističke medije kako bi delovao na antagoniziranju stavova prema javnom imidžu slavnih ličnosti, uključujući tu i sebe samog, koristeći te medije onako kako je koristio platno.“

Apolo 9

Zoran Naskovski je kraj devedesetih godina na umetničkoj sceni obeležio performansom Apolo 9 koji je izveden 7. septembra 1999. ispred beogradskog „Mekdonaldsa“ na Terazijama. Apolo 9 je bio prvi delegirani performans na ovim prostorima, u kome je pevačica Mašinka Lukić otpevala svoj proto-turbo-folk hit Apolo 9 trideset godina nakon njegovog premijernog izvođenja na televiziji. I to u emisiji koja je bila predmet rasprava i kontroverzi, s obzirom da su u njoj dovedena u sumnju neka za socijalizam bitna pitanja, kao što su modernizacija sela i položaj radnika/seljaka u uslovima industrijalizacije i tehnološkog napretka, a što se trideset godina kasnije, nakon građanskih ratova, raspada Jugoslavije i tranzicije iz socijalizma u kapitalizam, ponovo problematizovalo u drugačijim društvenim i političkim okolnostima.

Kompleksno medijski osmišljen kao događaj, u kojem je publika uzela aktivno učešće i u kojem su besplatno služeni domaća rakija, pivo, gibanica i pečeno prase, performans Apolo 9 je izazvao veliku pažnju i izvršio značajan uticaj na umetničku scenu.

Govoreći o istraživačkom radu koji ga je doveo do realizacije ovog projekta, Zoran Naskovski je rekao da se zbog kompleksnosti teme nije bavio isključivo populizmom, već pre subverzivnim metodama kakve se mogu prepoznati na nešto drugačiji način i u medijskom događaju/performansu Media Burn kalifornijskog umetničkog kolektiva Ant Farm, u kojima se društvena kritika upućuje kroz spektakl i humor.

Iako populizam nije uvek lako odrediti i definisati, on u sebi često nosi i skriveni emancipatorski potencijal. Naime, kroz pesme specifičnog narodnog melosa pokazan je odnos tzv. malog čoveka prema globalnim događajima tog vremena. Dok je u pesmi Apolo 9 pokazana kritička svest malog čoveka prema trijumfu kosmičke tehnologije i njene neposredne veze sa njegovim socijalnim okruženjem i svakodnevicom, u pesmi „Džajo, Džajka“ prikazana je promena u razmišljanju mlade seoske generacije prema upravo nastajućem medijskom sistemu i promenama paradigme u popularnoj kulturi.

Ove pesme su autentične u svom specifičnom jeziku i iskazu, i na direktan način pokazuju koliko duboko su medijski populistički narativi već sredinom XX veka prodrli u najdublje slojeve društva oblikujući njegovu percepciju sveta i moderniteta, ali istovremeno provocirajući specifičan ironijski i kritički odgovor, koji po sebi ima emancipatorski potencijal.

U razgovoru je Zoran Naskovski govorio o kontekstu nastanka performansa Apolo 9, ali i njegovog internacionalno poznatog rada, Smrt u Dalasu, u kome je koristeći dokumentarne snimke, found sound, found footage i retke TV snimke autopsije, oživeo istoimenu pesmu hercegovačkog guslara Joze Karamatića o atentatu na američkog predsednika Džona Kenedija 1963. godine, snimljenu na EP 7’’ ploči dve godine nakon ovog događaja.

Govoreći o svojim radovima u kontekstu razgovora o populizmu u kulturi, Naskovski je skrenuo pažnju na različite reakcije i projekcije, kao i svojevrsni medijski nastavak svog rada Smrt u Dalasu. On se desio pošto se na jednom hrvatskom portalu o guslama pojavio tekst posvećen radu Naskovskog, ali koji je ukazivao i insistirao na činjenici da je guslar Jozo Karamatić bio etnički Hrvat, pozivajući hrvatsku javnost da ustane u odbranu hrvatske guslarske tradicije koja je olako prepuštena srpskoj kulturnoj aproprijaciji, iako pesma Smrt u Dalasu nije napisana iz hrvatske, već iz jugoslovenske perspektive.

Govoreći o ovom slučaju, Naskovski je ukazao na višestrukost populističke matrice, najpre u recepciji globalnog događaja na periferiji, zatim umetničke rekontekstualizacije takve recepcije, a onda i interpretacije takve rekontekstualizacije iz lokalnih populističkih premisa.

Uroš Đurić (1964), vizuelni umetnik, autor i glumac
Zoran Naskovski (1960), vizuelni umetnik